Qomanê Rocakewtene de İtiqati

QOMANÊ ROCAKEWTENE DE İTİQATİ

Asya de cao ke isani cıtkarine kenê, gune ma i caun sero fınderime. Çıke raa itiqatiya ke ni caun de ama diyiyayne, ae sero reçe ramıtene daêna qıymetına. Cok rao ke ezo ke çül sıfte Hindistan be Brahmanizm sero fınderi. Dıma ki Buddhizm sero. Ma pêro zanenime ke Buddhizmi ke zê Brahmanizmi itiqatê qomê Hindiyo. Roca ke veciyo a roce Buddhizm, ebe alaqê xoê Brahmanizmiya maneo tarixi gureto de( Saiya aleqê xoê Brahmanizmiya). Buddhizm, raa itiqatê Brahmanizmi newe de sae keno, mananê newiyun besneno pa. Newe de araze keno.

BRAHMANİZM

Brahmanizm de zê İslamiyet be Xıristiyanina vahiyê de ilahi rê raşt nênime. Hurendiya ey de İsano kamılo ke wayirê zaniyo (bilge kişi), o esto. Çiyê do bin ki esto ke, o ki AFERNAENE (yaradılış) serowo. Brahmanizm gore, homete ke têmiyan (têkütene) (karışıklık) ra veciye raa raştiye ser, komete sane pê, a taw afernaene ama dêguretene. Brahmanizm gore, afernaene ra ravêr qe thabayê çine biyo. Afernaene ra ravêr hem u çi têmiyande biyo. Pergalê hem u çi vılabiyayê biyo. Karê afernaene ke karê rae kütene biy, karê komete ronaene biy a taw no kar HEQİ ra zêde beno karê Dewlete. A rirao ke “zaniyê raştiye” karê vahiyê do ilahi niyo, isanê kamılê ke ni zani kışf kenê, karê inanu.

Zobina ki, na hal de afernaene (yaratma), hem u caê dina de jü reyê de necêrina de. Raştiya ke afenaene raê awe (olxi, vay, bendi) vıraştene be qom seveta cıte têare ardene komete deguretene ke biye, a taw isanê ke seveta cıte hona mılki sero mıqerrem nêbiyê (barkerdoği/goçeri) yemê teberê afernaene de manenê. Kılmek ra Brahmanizm, ebe yelm’a kar u gure dêguretena. No ki der u dor (dormê qomi/doğa) be civiyaişe (canweşiya) qom rê gıredaiyo. Hal u durumê der u dori (meteoroloji, royiyayine tar u turi-velg u vaşi) be hal u durumê qomi miyan de korolasyonê esto. Ninay qif a qif jübin ra gırediyaeyê. Ninan ra jü ke satiya, homete pêro satina, bena têmiyan ra, bena parçe u pırıng. Hên aseno ke, yelmê na dina de Dewlete hen de Heqi wayirê hokmiya. Eke heniyo, qom ke wazeno yelmê na homete mesatiyo, gune seveta ney çı lazımo, bızaniyo. Yelmê na dina çıko çıbılao, çık ra gıredaiyo, isan çık ke bızano yelmê na dina çıton ramino ae zaneno, gune ni têde bızaniyê, bêrê nustenê. A taw, gune isan na homete de çı biyo-nêbiyo inun qeyt kero, teyna na nê gune dewleta rınde çıton bena, çı bıbo ke hokımatê do rınd bıbo; hokımatê do rınd çıton xızmeta qomi de beno; ni pêro ki bêrê zanıtene, qeydê xo bicêriyo ( A riarao ke edebiyatê Hindi ebe nustanê nianan ra pıro). Eke rınd sae bi, vênino ke Welatê Çin de civiyaişe sosyal de bo, civiyayişê şexsi de bo ya ki der u dor de raştê çiyê ke bi, seveta ê/i çi de bo; isan se bıkero, çıton bıkero ni pêro amê nustenê. Raştiya ke zaniyê Konfiçyuşi, zaniyê do xaso. Zaniyê hal u hekatê cıviyayişiyo. Zaniyê Konfiçyuşi cat keno ke yelmê hal u hekati, yelmê canweşiye ebe qanunan ra biaro zon. Ni hal u hekati qanuni kero.

Eke wazenime, raa itiqatê Hindi kılmek ra bınuşime, gune ey niya formüle bıkerime:

a. Dê cêriyayina Kastun

b. Feteliyayişê roy (transmigration)

c. İsani ke çiyê do bêxut kerd, gune bêro war Kastê de bıneni (golge ra bêro war, heri nişo)

d. Vılê ronaene, qederê xo rê razi biyaene.

Hindistan de sindori hira, mılk zafo. Mılkê Hindistani sero envay çesıt çi royeno. Seba werdi zafê çi yeno diyiyaene. Der u dorê Hindastani de ke nia diya, vênino ke hetê de bırrê ekvatori, hetê bin de kişta çhemun de deştê dewletiyê bereketıni. Ni deşti seveta canweşiya qomi çıqa ke qıymetınê, bırrê (gemê) ekvatori ke hen de xofıne, qıymetınê. Mılkê ni caun zerrê qom de isanun rê zobi zobi imkanun ana ro. A rirao ke qomi miyan de Kasti peyda biyê. İyê ke kişta çhemun de amê dina, ze ke terefê Heqi ra wayirê tale u bextiyê, iyê ke Kastanê bercun miyan de amê dina i/ê ki heniyê!

Brahmanizm de kılmek ra ke nia daiya, dewlete ke Asya de amê ronaine, qıymetê inun daêna rınd vecino zani.

Mılko ke kişta çhemun de, şaro ke i mılki sero weşiya xo rameno, meqela dıyine de mı ardi bi ra ke waxtê ra tepiya qom dewlete ke cı ra küta düri bınê sıtara ae de bi. No ki bara itiqati, qederê xo rê razi biyaene ra gıredaye bi. Zobina ki çhekdarê ke cor koun ra yenê war, qol ercenê ni herdun ser, inay ki kêm nêbiyenê. İnan ra taê xo ni mılki sero mendenê, biyenê mıqerrem. Nafa ki qolo ke cor koun ra yeno war, verva i qoli fındetenê. No qol key yeno? Çıton yeno? Keşi nêzanıtêne. Zımê Hindistani zê dêsanê dıze koanê bercan ra munıtayeo. Zerrê Hind de keşi nêzanıtêne ke peyê i koun de, Asya de çı, çıbılao? Mesleyê ke aca de yenê ra, i çıke çıbalê ian ra bêxeber bi. Qomê Çini ra nat têde qırrê Asyayê. Qomê Hindi zê qomê Çini besê nêkerdo hal u hekatê qomqnê Asya ro nia dero. Çini seveta ni qırrun Asya ro reet nia do. Çık çıbılao, rınd sae kerdo, rınd ki doze berda cı. Key qol ercino welatê Çini ser, zano; ey gore ki tedbirê xo gureto. Mabenê xo be Asya miyan ro desê do gırs u derg munıto. A rirao ke, qomanê Asya corêne her ke qol eşto Hindi ser, Hind biyo perısan, nêzano ke se bıkero! Raa itiqati de no beno sebebê raywaniya royi (transmigration) be qederê xo rê vıle ronaene! Cao ke qol ercino ser, aca de ke dewlete çine bo, qol sak fino acay ser ra, pergal keno vıla. A rirao ke, eke caê de qoli hokımraniyna nianene muskıte zanino ke aca de dewlete bêrusqet menda, kar u gurê xo nêşikiya biaro hure. Ancia zanenime ke qomo ke mılkê kişta çhemun dero, cıtkariya weşiya xo rameno, i qomi gore ni qoli HEQ raê. Heq be ni qolan ra ceza saneno, qomi. Raa itiqatê din de no ki yeno manê kast vurnaene. Guna sıma ke nêbiyenê no qol nêrciyenê sıma ser. O ke sıma wayirê gunayê, gereko sıma ni kast de nê, kastê bınen miyan de caê xo bicêrê.

Ni qesun ra tepiya kılmek ra tae ki Buddhizm de sêr kerime.

BUDDHİZM

Raa itiqati ke xo ifade kerdena qomuna a taw dı perşi vecinê verva ma.

1. Çıton beno ke qomê ke jübin ra ciayê, zobi zobinayê, inan de raa jü itiqati ramina? Cüabê ni perşi zêdire Xıristiyaniyne be İslamiyne sero ke sare decna, a taw beno eskera.

2. Çıton beno ke jü qomi miyan de raa itiqatiyê ke jü gun de aferiye, inan ra hurdemena ki ni qomi miyan de yenê diyiyaene?

Ma pêro zanenime ke Buddhizmi ke zê Brahmanizmi itiqatê qomê Hindiyo. Roca ke veciyo a roce Buddhizm, ebe alaqê xoê Brahmanizmiya maneo tarixi gureto de( Saiya aleqê xoê Brahmanizmiya). Hate ra raa itiqatiya de newiye, hate bin ra raa Brahmanizmi ramıtene sero itiqatê do newe. Buddhizm, raa itiqatê Brahmanizmi newe de sae keno, mananê newiyun besneno pa. Newe de araze keno! Hind bara taê çiyun şiyo “şerqê nezdi (yakın doğu)”. Mısır de Nil, Fırato corên be Mezepotamya de Fırat be Dicle kamci qomun miyan ra ke vêrde ra, qederê i qomun gıredo jübin ra. Ni caun de ki, Hindistan de ki qom be çhemun ra amo lete biyaene. Kişta hergu çhemê de qomê do bin amo ra. Seveta mılk awedaene tek jü bend, olxe, vae nêvırajina, jü siyaset ronêniyno! Ney rê imkan çino. Na lete biyaene, çıka ke hete kişta çhemun de cıtkariyna hewle arda hure (büyük tarım uygarlıkları), hete bin de ki hona her mane de weşiya xo be herra nê, be goçeriya ramıtoğ (yerleşik tarım uygarlığına ulaşmamış) qomi ke sewekne. Probleme ke saiya “barbaranê” embiryanun yena ra, qom tey küno cedele, i problemi xo ra zerrê ni caun derê! Zerrê Hindistan derê, zerrê şerqê nezdi derê. İşta na sewetrao ke zerrê jü qomi de (na meqale de zerrê Hindi de) jü qıymet de, dı rae itiqati qey ame ra (Brahmanizm-Buddhizim), beno eskera. Brahmanizm, modelê uygarina Hind de be zonê teolojik ra ifade kerdena. Ebe sisteme kastiya, qomê seneni iyan de az da, reşt ra; bara ekonomi be sosyala hetê ideoloji ra amo formülasyon kerdene. Çıko ke, ni qomê cıtkari miyan de jü ki caê nêgureto, hokmê xo çino, siyasete qomi de qeseyê de xo nêvêreno “kast ra teber” taê isani estê. İyê ke yemê tebere kasti derê Brahmanizm nine ra xeberdaro, çıko ke probleme ninan rê dafarê nêvineno. Seveta dafarê, catê de xo ki çino. Brahmanizm cat keno ke, niyê ke “yemê teberê kasti” derê, ninun xo miyan ra berco teber, xo miyan mefiyo. Verva ni cat u cedelê Brahmanizmi, iyê ke “yeme tebere kasti” derê, cat kene ke zengunu miyan de ( roc/tici de) caê bicêrê, qesa ninun Buddha an ora zon. Buddha vano ke, “Raa aheqi hem u keşi rê akerdaeya”. Naca de eke “Raa Heqi” manê cıtkariyne de (zenguniyna qomi ra) bara xo guretene bıwanime a taw manê Buddhizmi daêna rınd vecenime zani, kenime areste. Eke nia waniya, şikinime vanime ke, Brahmanizm itiqatê sistemiyo ke naiyo ro, yê eyo; Buddhizm, iyê ke yeme tebere ni sistem de mende, yê inano! Rolê Buddhizmi qomê Hindi miyan de zaf kıymetıno. İyê ke bara sistemi yemê teberi de mende (iyê ke bêkar u gureyê, çiyê nianê hure), inan rê “xo dare eştene” salıx da. A rae muskıta cı. Tarixê Buddhizmi de ke nia da vênino ke, ni tarixi miyan de hekatê heneni este ke!... Ebe rocan ra jü caê xo de roce guretene, ebe rocan ra çım kerdo roc ey ro nia doğan ra, bêveng u bêvac fındetoğan ra çıka wazenê, hende hekati estê! Saiya Buddhizmi de ni isani qederê xo rê biye raji, no hal u hekat na saiye de hata ni rocun nia ramiyo, amo. Buddhizmi rüyê xo çarno “Nirvana”. Nirvana gore isan dinalığ niyo. Na dina de çiyê ke estê, i çiy, bara isanê Nirvana niye. Na alem de canweşiye ramıtene ra isan çıqa ke küt düri, Heqê xo ra, “Nirvana” ra hende beno nejdi. İsano ke itiqatê nianeni miyan de caê xo gurêt, o isan bara ni sistem ra raxeleşiyaene cat u cedele miyan nêküno.

Çımey:

CHILDE, Gordon. «La Naissance de la Civllisation», 1964.

CHILDE, Gordon. «Tarihte Neler Oldu» 1974

CHALLAYE, Felicien. «Dinler Tarihi», Varlık, 1963.

CLARK, Grahame. «La Prdhistoire de l’HumanltĞ»1962.

DUPUIS, Jacques. «Histoire de l’Inde», Payot, 1963

GROUSSET, Rene. «Hlstoire de l'Asie», 1958.

GODELIER, Maurice. «La Notion de Mode de Production Asiatique et les Schgmas Marxistes d'Evolutlon des Socifitâs», 1964.

MARX, Karl. «Fondements de la Crltlque de l'Economle Politlque»1967.