Viyala Ceneti

Viyala Ceneti
Ez çı sa biyane, se k mı kıtavê Nuri Dersimi wend. Xeylê çi musane. Mı Jiyara Moru (Erkana Kistimi) nas nêkerdêne, mı uza de wend, en sıfte. Qe keşi qalê dae nêkerdêne:
Nuri Dersimi nia nusno:
«Efendim, bu mıntıkadaki Kürtler[1] her yıl Ocak ayı sonunda üç gün Hızır Orucu tutarlar; geçen yıl aynı mevsimde Balaban aşiret lideri Gül Ağa beni davet ederek, kendi köyü olan Hınzori yakınındaki Kiştim köyüne götürdü. Her yıl binlerce Kürt bu köyde Mar dedikleri Evliya’nın evinde aynı günde büyük bir toplantı yaptıkları için, Gül Ağa’yla biz de toplantı yerine gittik. Büyük bir oda ortasında, büyük ve eski bir direk vardı. Bu direkte yeşil sargıya sarılı bir asa asılmış ve asanın sargıdan dışarıda kalan kısmı büyük bir yılan başı şeklinde görünüyordu.
Buna herkes Kiştim Marı, yani Kiştim Evliyası diyor. Sözü geçen oda o derece genişti ki, bir iki bin kişi içine sığabilirdi. Buraya toplanan halk, bir taraſtan inleyen seslerle ‘Xweda (Huda)’ya yalvarıyor ve bir taraſtan Mar’a karşı huşuyla boyun eğiyorlardı. Genel bir ağlama baş gösterdi. Ben dahi bu genel heyecan ve heybetten ağlamaktan kendimi alamamıştım. Cemaat birikmişti. Mar’ı çıkarmağa yetkili aileden çarpık, yarı kötürüm bir zat ortaya gelerek direkte asılı sargıdan Mar’ı, ‘’Ya Allah’’, diyerek çıkarmış ve yarı ayakta, yarı yerde secdeye gelerek Mar’ı insanlar üzerinde uzatmağa ve onlardan günah işlememelerini ve tövbe etmelerini istemişti.
Şeyhin elindeki Mar, bazen uzuyor, bazen kısalıyor ve bazen eğri vaziyetler alıyor; cemaati heyecana getiriyor ve bazende sahibini yerlere deviriyor ve Şeyh’in feryadı göklere çıkıyordu. Binlerce halkın manevi kuvvetinin tam bir merkezde birleştiği bu anda, ben artık kendimden geçmiştim. Gül Ağa’nın elini tutmuş, karanlık geceden ve bu karanlık içinde nur fışkıran şiddetli ateşten, halkın coşkun çığlığından şiddetli bir heyecana kapılmıştım.
Böylece saatler geçti, yüzlerce kurban kesildi, Mar tekrar yerine kondu, tekrar Allaha yalvarmalar oldu ve toplantı dağıldı. Bu toplantıya katılan aşiretler arasında uzaktan gelen pek çok kişi de vardı.
Ertesi gün Gül Ağa’dan ayrıldım Erzincan’a geldim. Şu açıklamam gösteriyor ki, Kiştim Mar’ını kırmak ve yakmak aşiretleri rahatsızlığa ve husumetine neden olacağı gibi, büyük bir ayaklanma alevlendirmesi de sözkonusu olabilir. Aşiretler benden nefret eder, beni mazur görmenizi rica ediyorum.»
Ez sas biyane, nu senê itıqato. Şiyane lewê kokumu, dinu ra pers kerd: Jiyara Mori çıka?
- Jiyara Mori, Jiyara pila. Howt teni jiyari estê. Ni jiyaru Viyala ceneti ra amê hard. En pila xo Jiyara Moria, a ama dewa Kistimi.
- Jiyarê bini kotiê?
- Ses teni jiyarê bini itharê, na dormê ma de:
Ø Govırge
Ø Qarğıne
Ø Qızılbêl
Ø Çê Pori
Ø Avdelu
Ø Çê Mursıdê Erzıngani de
Na Viala Ceneti çıka? Kamci itıqat ra wa? Raa ma de esta ya ki ma jü itıqato bin ra ra gureto?
Dêsım dê jiyarê ma ki darê. Ma ke somê Kemero Bımbarek, uza de Jiyara Goze esta. Dewa ma de Jiyara Biçini be Hopa Jiyare estê. Ma rê dari jiyargiyê. Uzar dari ke xona qıêe, nêbırneme, xıravo.
Ma de vatêne, “Jiyare bena theyr, nafa tek jü ke zerrepako, theyri vineno.”
1916 Hurrus (Rus) kut be dewa ma, Jiyara Pori[2] eskerê Hurruşi guret ra dest, sıkıt, lewê qome ma de. Jiyare ra goni vejiya. Ters kut eskeru, remay şi. Jiyare dırvetıne biye. Pori jiyara xo gurete, berde, dê jü marangoşi, ey reyna kerde wese.
Pori eke cem gırê dêne, jiyare ardêne verê mordemi. Jiyare ke amêne serê mordemi, vatêne, “o mordem pako, raa raşte dero.” Eke pak nêbiyene, vatêne, “ya derdê di esto ya ki çiyo de xırabın kerdo.”
Dari itıqatê Zerduştu de ki bımbarekê[3]
Dari xeyle itıqatu de bimbarekê. Dara emıri ewro biya moda. Sar keno vılê xo ra.
Xeylê mitolociyanê na homete de dare bumbareka. İskandinavu de dara Yggdrasili esta. Kolombiya de be Siberiya de, uza ki Dara Homete esta, manê dae Hometa Ma vanê. İtıqatê Yahudiyu de Musa ki dare de qesey keno. İtıqatê dare Mezopotamya de ki bi.
Ma, itıqatê daru Anadoliye çand serrio esto?
Waxtê Urartuyu de, itıqatê dinu de dari biy. Anadoliye de sarê Urartuyu daru rê cay vırastêne. Namê i cau Sosi[4], ya ki Sos vatêne. Dewa ma de, Çüliye, Pılemoriye de, jü gome esto, name di Gomê Sosea.
Sarê Urartuyu verê dare de mınete kerdêne, qurban sarr bırrnêne. Dare her serre pelganê newu vezena, bena derge, bena pête, gırse. Verê dare de mordem ki beno newe, beno wes.
Harra-hubulliim, pasaê Urartuyu, qalê jü dare keno[5], namê dae Susï biye. Hermeniyu dare ra vatêne Sawsi ‘qawaxa sıpiye’. Moïse de Ghorène , tarixê Hermeniyu nusnay be (410 – 490). Pasa Hermenıstani Ara lazê xo biyo, Anusavan, leqema di Sawsanuer biye. Çıra? Dara saws suka Armaviri de di rê bımbareke biye (Peupliers blancs (russe serebristyj topoli))
Viyala ceneti tek hetê ma de esta. Nêzon hetanê binu de qomê ma zaneno, nêzaneno. Hermeniyu ra ma musayme?
Kıtavê « Société d’anthropologie de Lyon » de vano : Tariqatê Arevordiki, Hermenıstano vırên de dinu rê (ine rê) dari bımbareki biy.[6]
[1] İtha vano: “bu mıntıkadaki Kürtler” Ma ki zaneme ke sarê ma nêvatêne ‘ma Kurdime.’. Jü ki vano “xweda (huda)”, hama no Kırdaski u Farskiyo. Zonê ma de vanê “Heq” ya ki “wayir”.
[2] Por: Baba Por dewa ma de bi.
[4] https://arkeonews.net/excavations-at-korzut-castle-unearth-2-cuneiform-inscriptions-and-a-new-urartian-susi-temple/
[5] ADONTZ Nicolas, Histoire d’Arménie. Les Origines du Xème au VIeme Siècles (avant Jésus Christ)., P. 400
[6] Bulletin de la Société d’anthropologie de Lyon, Tomme onzième, 1896, H. Georg, Librairie, p 198 - 199
Urartu - Dara emıri (weşiye)
Serê kulıka Sa Urartuy, Sarduri II : morui sonê ser dara emıri. (Müzê Tarixê Hermenıstani)