Mustafa Tiğrek: Xoce! Nıka tı vanê, nê zey pêyê?

Mustafa Tiğrek

Amnano peyên 30, 2025
(Türkçe tercümesi aşağıda)

Sınıfdê Dımli (Zazaki) de me’hlımi qalê kufletê zıwanan kerdê. Cayê Dımli û Kırdasi zıwanan miyan dı kotio, ê vatê.

Dersa ma’ya sifteyênı bi. Ma hewna me’hlımi nêsılasnayê. Ekı ma çiyê pers bıkerê, hêrs beno ya zi bı kêf’a cûwab dano, ma nêzanay bi.

Bı ters’a mı destê xo thaynek hewada. Thayn mend kı ez fek vırada, destê xo rona, me’hlım di.

Me’hlım qısey xo qedina u weyna mı, destê xo kışta mı ra derg kerd û va:

-        - Vajı!

-        - Xoce, eza çiyê pers bıkera.     

-        - Helbet. Persayış karê şımayo, cûwabdayış zi karê mayo. Ma eyra tiya dı piyayê. Qay, ma heme çi nêzanê. Ma çı zanê, ma do vajê.

-        - Vanê kı, Dımli zaravayê (lehcey) Kurdiyo. La, ez kami ra pers kena se, ‘heme vanê “E, zaravayê Kurdiyo”. Ekı ez vaja “çırê?” kesi ra cûwab nêno. To ra zi pers bıkera: Dımli zaravayê Kurdiyo ya zi niyo? Eki zaravayo, çırê? Ekı zarava niyo, çırê?

Me’hlim qelefatın bı, bejnderg bı. Qolê xo akerd… Ma va, qey, qertelo, azmin ra yeno war. Tavılê wıni mend. Dıma destê xo hêdi hêdi vera pê ardi û zê anıştışê pırpırık, wıni bêveng ardi pêser. Destê xo jû kerd. Ma rê musna û va:

-        Wınayê, wırdına zî zey pêyê. Qe ferq çınyo. Xora şıma do zi dersan dı bıvinê.

Ez şa biya. Mı xo bı xo va:  “Eza nê meseley no fın fe’hm bıkera.”

***

Me’hlımi qalê canaman (zemiran) kerdê. Xo musna, va: ‘ez’. Ez musnaya û mı re va: ‘tı’. Lajek peyniya sınıfe dı ronıştê, o musna, va: ‘o’. Hetekê cı dı keynekı ronışti bi, a musnê, va: ‘a’…

Dıma textey sero yazı kerd: Ez, ti, o, a, ma, şima, ê.

Kırdasi de “o”, “a” çınyo. Kesê hirêyın “ew” o. Keynek, lajek ferq nêkeno.

Keynekı zi “Ew diçe”, lajek zi “Ew diçe.”

Dımli dı qandê keynekı: “A şına”, qandê lajeki “O şıno” vajyeno.

Mı deste xo hewada û mı va:

-         Xoce; no, ferq niyo? Çı bıbo, ma zıwanan xoseri ‘hesıbnenê. Ferq seni bıbo, ma zıwanan abırnenê?

Meh’lim textey musna, va:

-        Ferq tenya noyo.

Destê xo zey çepıki ardi pêser. No fın thayn veng vejya. Û ma rê va:

-        Ê bini, pêro zey pêyê… Ferq tenya no yo.

***

Rojna mewzû sıfati bi. Me’hlim textey sero yazı kerd:

Mêrdeko derg /Keyneka derge /Qeçekê dergi. Û va:

-        Mêrdek, keynek, qeçek: nê pêro nameyê. “Derg” zi wesfê naman dano, ey ra beno sıfet. Namey û sıfeti piya benê tambiyaenê sıfatan. Hım namey dı, hım zi sıfati dı makiti-neriti û zewamori-zêdamori belı beno. 

Mı va:  

-        No, Kırdasi dı senino?

Va:

-        Zey pêyo. 

Textey sero yazı kerd: Zilamê dirêj/ Keçika dirêj / Zarokên dirêj… Thayn fikirya û va:

-        Kırdasi dı, kışta sıfeti dı makiti-neriti û zewamori-zêdamori belı nêbeno, la kışta namey de ‘eyniyê. Qe ferq çınyo. 

Me’hlım weyna mı… Pawıt kı ez çiyê vaja. Mı çiyê nêva. 

***

Dersa ma, wextan sero bi. 

Me’hlım va:

-        Wexto hera û wexto nıkayin, jew wexto.  Kırdasi zî wınayo. Kamcin wexto, ma zerfan ra zanê. Misal: “Qeçeki nan wenê.”

Qeçeki “nıka” nan wenê, beno wexto nıkayin,

Qeçeki “her tım” nan wenê, beno wexto hera. 

Me’hlım raşt vano. Thayn zıwanan dı winio. ‘Erebi dı, Kırdasi dı wexto heray û wexto nıkayin, jewo. La, yeno virida mı kı Dıımıli dı wına niyo.  

“Qeçeki nan wenê” (wexto hera), “Qeçekiê nan wenê” (wexto nıkayın) babetnayê.

Mı no me’hlımi rê va.  Ey zi va:

-        No feko, tenya fekdê şıma de esto. Dımli û Kırdasi dı wexto heray û wexto nıkayin zey pêyê.

Mı xo miyan ra va

-        Wa wıni bo, Xoce. Wa no zi fek bıbo!

***

Me’hlımi wexto nıkayin sero dewam kerd:

-        “Ez şına” wexto nıkayino. 

Kar, “şıyayış”o. Koka cı “şı” yo. Peyniya “şı”, “n” yeno. No zi ‘elamata wextdê nıkayino. “a”ya peyni zi kertê kesano.  Ya’ni beno: ez şi+n+a (Ez şına). No zi wexto nıkayino.

Mı dest hewada… Me’hlım nêweyna kıştda mı. Mı tewr hewada… Me’hlımi serey xo şana u destê xo’yo akerde ra ez musnaya. Ya’ni bêveng va: “Çıçi?”, “Se vanê?”

Mı va:

-        “Şıyayış” Kırdasi de çıçiyo?

-        “Şıyayış” “çûn”o. Koka cı zi “ç-” ya,

-        Kırdasi dı “Ez şına.” seni vajyeno? Ê vanê: “Ez çna”? Ya zi “Ez çûna/çina”?

-        Nê! Kırdasi dı ‘elamatê wextê nıkayini “di”yo. Yeno vernida “-ç”.

-        Ya’ni, beno “Ez diçina.”?

-        Nê! Peyniya “ç” dı, “n” nêbeno. Kırdasi dı “n” çınyo.

-        O waxt beno “Ez diçia”?

-        Nê! Kertê “ez” Kırdasi de “a” niyo, “m/im”o.

-        Ya’ni seni beno?

-        Dımli dı “Ez şı+n+a (Ez şına)”, Kırdasi dı beno “Ez di+ç+im (Ez diçim)”

‘Aqılê mı texayır bı. Tavılê bêveng menda. Ez şaş biya. Mı va:

-        Xoce! Nıka tı vanê… Nê zey pêyê?

Me’hlımi qolê (baziyê) xo akerd… Mı va, qey o do destê xo zey çepıki biyaro pêser û vajo: “Zey pêyê”. Nêva, wıni mend. Serey xo tada cor û va:

-        No çı belayo, ameyo ma ser!

***

Dersê ma qedya bi. Çend mengi (aşmi) ravêrdi. Rojê mı va: şıra, embazanê xo bıvina.

Mıdûrê qursi zi embazê mı bı. Ma wedey mıdûrî dı ronışti bi. Çend meymani zi est bi. Mı aşnawıt kı zerre dı Dımli sero zey semineri, çiyê esto. Mı va: ez zi şıra, goştarey bıkera.

Mıdûr ame mı hetek û vengê nızmi ra ez tembey kerda:

-        Sınıf dı mevajı ‘Dımili zaravayê Kurdi niyo.’

Ez vecıqyaya û jû pay pey şiya. Mı va:

-        Çırê vaja Xoce? Ma zey pê niyê?

Mı zey çepıki destê xo ard pêser…

-        Ma wırdına zi wına niyê?

Wede dı kam esto se, serey xo ta da kıştda mı. Qey, mı destê xo pêt ard pêser. Veng berz vejya.

Mı jewna çepık cena û va: “Ma zey pê niyê?”

Û wede ra vejyaya.

Hocam, şimdi sen “Bunlar aynı” mi diyorsun?
Mustafa Tigrek. 2025

Zazaca sınıfında Öğretmen dil ailelerinden bahsediyordu. Dımıli (Zazaca) ve Kürtçenin (Kurmancî, Kuzey Kürtçesi)  diller arasındaki yerini söylüyordu.

İlk dersimizdi. Henüz öğretmeni tanımıyorduk. Bir şey sorarsak, kızar mı yoksa keyifle cevap mı verir, bilmiyorduk.

Korkuyla elimi biraz kaldırdım. Az kalsın vaz geçip, elimi indirecektim ki öğretmen gördü.

Öğretmen konuşmasını bitirip bana baktı, elini bana doğru uzatıp dedi:

-        Söyle.

-        Hocam, bir şey soracağım.

-        Elbette. Sormak sizin işinizdir, cevaplamak da bizim işimizdir. O yüzden burada birlikteyiz. Belki her şeyi bilemeyiz. Ne biliyorsak, söyleyeceğiz.

-        Diyorlar ki Dımli (Zazaca) Kürtçenin lehçesidir. Kimden sorsam herkes “Evet, Kürtçenin lehçesidir” diyor. “Niye?” diye sorduğumda kimseden cevap gelmiyor. Sana da sorayım. Dımli (Zazaca) Kürtçenin lehçesi midir, değil midir? Eğer lehçesiyse, niye? Eğer değilse niye?

Öğretmen boylu poslu, uzun boluydu. Kollarını açtı, sanırsın ki gökten yere kartal iniyor. Kısa bir süre öyle kaldı. Sonra ellerini yavaş yavaş birbirine yanaştırdı kelebek konmuş gibi sessizce üst üste getirdi. Ellerini bir yaptı. Bize gösterip dedi:

-        Böyledirler, ikisi de birbiri gibidir. Hiç farkları yoktur. Zaten siz de derslerde göreceksiniz.

Sevindim. Kendi kendime dedim:

-        Bu meseleyi bu sefer anlayacağım.

***

Öğretmen, zamirlerden bahsediyordu. Kendisini gösterdi “Ez (ben)”, dedi. Beni gösterdi ve bana “tı (sen)” dedi. Sınıfın arkasında bir erkek oturuyordu, onu gösterdi “o (o- erkek) dedi. Onun yanında bir kız oturuyordu, onu gösterdi “a (o- kadın) dedi.

Sonra tahtaya “Ez (ben), tı (sen) o (o-eril), a (o- dişil), ma (biz), şıma (siz), ê (onlar) yazdı.

Kürtçede (Kurmanci) “o”, “a” yoktur. Üçüncü tekil şahış “ew” dir. Kız, erkek fark etmez.

Kız olsa da “Ew diçe (o gidiyor)”, erkek olsa da “Ew diçe (o gidiyor)”

Dımli de kız için “A şına – o (kız) gidiyor”, erkek için “O şıno – o (erkek) gidiyor” denilir.

Elimi kaldırıp, dedim:

-        Hocam; bu, fark değil midir? Ne olursa, biz dilleri bağımsız sayarız? Fark nasıl olsa biz dilleri ayırırız?

Öğretmen tahtayı gösterdi, dedi:

-        Fark sadece budur.

Ellerini alkış gibi üst üste getirdi. Bu sefer biraz da ses çıktı. Ve bize dedi:

-        Diğerleri, hepsi birbiri gibidir. Fark sadece budur.

***

Başka bir gün konu sıfatlardı. Öğretmen tahtaya yazdı:

Mêrdeko derg (uzun adam) / Keyneka derge (Uzun kız) / Qeçekê dergi (Uzun çocuklar) .

Ve dedi:

-        Mêrdek (adam), keynek (kız), qeçek (çocuk) bunların hepsi isimdir. Derg (uzun) ise isimleri niteler, o yüzden sıfat olur. İsim ve sıfatlar beraber sıfat tamlaması olur. Hem isimlerde hem sıfatlarda dişilik-erillik ve tekillik- çoğulluk bellidir.

Dedim:

-         Kürtçede nasıldır.

Dedi:

-        Aynıdır.

Tahtaya Kürtçesini (Kurmanci) yazdı: Zilamê dirêj (uzun adam)/ keçika dirêj  (uzun kız) / Zarokên dirêj (uzun çocuklar). Biraz düşünüp, dedi:

-        Kürtçe (kurmanci) de sıfatlarda dişilik-erillik ve tekillik- çoğulluk belli olmaz. Ama isim kısmında aynıdır. Hiç fark yoktur.

Öğretmen bana baktı. Bir şey söylememi bekledi. Bir şey demedim.

***

Dersimiz zamanlardı. Öğretmen dedi:

-        Geniş zaman ve şimdiki, zaman tek zamandır. Kürtçede de (Kurmanci) de böyledir. Hangi zaman olduğunu zarflardan biliriz. Örnek: Qeçeki nan wenê (Çocuklar yemek yer/yiyor).

Qeçeki “nıka” nan wenê (çocuklar “şimdi” yemek yiyor) şimdiki zaman olur.

Qeçeki “her tım” nan wenê (çocuklar “hep” yemek yer) Geniş zaman olur.

Öğretmen doğru söylüyordu. Bazı dillerde öyledir. Arapçada, Kürtçede (Kurmanci) geniş zaman ve şimdiki zaman birdir. Ama dımli de (zazaca) öyle olmadığını hatırlıyorum.

Qeçeki nan wenê –(Çocuklar yemek yer- geniş zaman) ve
Qeçeki yê nan wenê – Çocuklar yemek yiyor - şimdiki zaman) farklıdır.

Bunu öğretmene de söyledim. O da dedi:

-        Bu ağızdır. Bir tek sizin orada vardır. Dımli (Zazaca) ve Kürtçede (Kurmanci) geniş zaman ve şimdiki zaman tektir.

İçimden dedim:

-        Öyle olsun hocam. Bu da ağız olsun!

***

Öğretmen şimdiki zamana devam etti:

-        “Ez şına (ben gidiyorum)” şimdiki zamandır.

Fiil; şıyayış (gitmek) tir. Fiil kökü “şı”dır. “şı”dan sonra “n” gelir. Bu da şimdiki zamanın alametidir. Sondaki “a” ise kişilik takısıdır. Yani Ez şı+n+a (Ez şına- Ben gidiyorum.) olur. Bu da şimdiki zamandır.

Elimi kaldırdım… Öğretmen benim tarafa bakmadı. Daha çok kaldırdım… Öğretmen kafasını sallayıp, açık eliyle beni gösterdi. Yani sessiz olarak “Ne?”, “Ne diyorsun?” dedi.

-        Gitmek Kürtçede nedir?

-        Gitmek (şıyayış) Kürtçe de “çûn”dır. Fiil kökü de “ç”dir.

-        Kürtçe de “Ez şına (ben gidiyorum) nasıl söyleniyor? “Ez çna” ya da “Ez çûna/Çina” mı?

-        Hayır! Kürtçe de şimdiki zamanın takısı “di” dır. “ç”den önce gelir.

-        Yani “Ez diçina” mı olur?

-        Hayır, “ç”den sonra “n” olmaz. Kürtçede “n” yoktur.

-        O zaman “Ez diçia” mı olur?

-        Hayır ez (ben)in zamir takısı kürtçede “a” değildir. “m/im”dir.

-        Yani nasıl olur?

-        Dımli de “Ez şı+n+a” (Ez şına- Ben gidiyorum) Kürtçede “Ez di+ç+im” (Ez diçim -Ben gidiyorum) olur.

Aklım karıştı. Bir süre sessiz kaldım. Sonra şaşkınlıkla sordum:

-        Hocam, şimdi siz “Bunlar aynı” mi diyorsunuz?

Öğretmen kollarını açtı… Zannettim ellerini alkış gibi bir araya getirip, “Böyle, birbiri gibidir” diyecek. Demedi. Bir süre öyle kaldı. Kafasını da yukarı çevirip, dedi:

-        Bu başımıza gelen bela nedir?

***

Derslerimiz bitmişti. Birkaç ay geçti. Bir gün dedim: gidip arkadaşlarımı göreyim.

Kursun müdürü arkadaşımdı. Müdürün odasında oturuyorduk. Birkaç misafir daha vardı. Duydum ki içerde Dımli hakkında seminer gibi bir şey var. Dedim “Ben de gidip, dinleyeyim”

Müdür yanıma gelip, alçak sesle tembihledi:

-        İçerde Dımli, Kürtçenin lehçesi değildir deme!

İrkildim. Bir adım geriye çıktım. Dedim:

-        Niye söyleyeyim hocam, birbiri gibi değiller mi?

Ellerimi alkış gibi üst üste getirdim…

-        İkisi de böyle değil mi?

Odada kim varsa yüzü bana döndü. Her halde ellerimi biraz hızlı çarpmışım… ses yüksek çıkmış. Ellerimi bir daha birbirine çarpıp “Birbiri gibi değil mi?” dedim.

Ve odadan çıktım.