Mustafa Tiğrek: Ewliya Çelebi u Tıtûnrotoğê mı
Nuştoği
Ewliya Çelebi u Tıtûnrotoğê mı
(Çarnayışê Tırki hao cêr de)
Ez çarşıdê Rı’ha (Urfa) dı, dezgehdê tıtûni hetek dı ronışti biya u mı çaya xo şımıtê. Tıtûnrotoğ zi mışteridê xo ra ‘elaqedar biyê, tıtûn sencnayê.
Tıtûnrotoğ embazê mı bı. Çend serri vero zi ez amey biya Rı’ha. Mı o wext o sılasna. Rı’ha dı wına çend embazê mın’ê bini zi estê.
Mı ferq kerd ki Tıtûnrotoğ mışteri ra babet babet qısey keno. Thaynan dı Dımli, thaynan dı Kırdasi, thaynan dı Tırki, thaynan dı Erebi…
Tıtûnrotoğê mı Sûkıjo (Sêwregı rao). Çewres serrio kı çarşıdê Rı’ha dı tıtûn roşeno. Kam yeno se, zıwanê inan dı qısey keno.
Ewliya Çelebi ame mı viri.
Mı xo bı xo va: Zıwan sero qıseykerdış dı heqê Tıtûnrotoği Ewliya Çelebi ra vêşio. Ewliya Çelebi zıwanzanaoğ niyo, Zıwanê cı zıwanê Osmanıjiyo. Eyra Tırki, Erebi, Farsi zano, la Dımli nêzano, Kırdasi nêzano, şari nêsılasneno…
Mı pers kerd:
- Tı zıwanan zanê. Vajı; Dımli u Kırdasi zey pêyê ya zi niyê?
Tıtûnrotoğ weyna mı, destê xo akerd, wıni mend, fe’hm nêkerd kı ez çıçi pers kena u bı şaşey va:
- Babetnao. ‘eyni niyo. Zıwano bino.
- La, vanê, ‘eyniyê. Vanê, hema hema zey pêyê.
Tıtûnrotoğ bêveng, weyna mı. Mı dewam kerd:
- Ewliya Çelebi qalê zıwanan kerdo. Dımli, lehcedê Kurdi miyabeyn de ‘hesıbnayo. Cayê dı zi vato “Ekrad-ı Zaza (Kurdê Dımli)”. Êyê ki vanê “Dımli lehceyo”, Ewliya Çelebi ra bol hes kenê. Çı wext kı mesela zıwani bıbo; beno, nêbeno, qalê ey zi kenê.
- Oyo kı tı vanê, wextê Osmani dı geyraoğ (seyyah) niyo?
- E, oyo.
- Ma do ney ra çı fe’hm bıkerê?
- Ez to ra pers kena.
Tıtûnrotoğ nêzana çı vajo. Tavılê coşmey xo temaşe kerd. Lajeki piskilet ra raverdê. Çayci qedıxê vengi aredayê. Çaketçi dıkandê xo vero ronışti bı.
Destê xo hewada, çayci ra çay waşt. Solıxna çayci çay ard. Tıtunrotoği ma day sılasnaenı:
- ‘Eli Sûkıjo. O zi Dımliyo. Vist serro kı tiya dı çay roşeno.
Mı va:
- Ma ey ra pers bıkerê. Hele o do sa vajo.
Tıtûnrotoği pers kerd:
- ‘Eli, Dımli û Kırdasi jûyê ya zî nezdiyê pêyê?
- Qe elaqa pê ra çınya. Piyê mı Kırdasiyo. Maya mı Dımliya. Maya mı pêrdê mı dı Kırdasi qısey kena. Çıkı piyê mı Dımli fe’hm nêkeno. Thayn fe’hm bıkero se zi, nêşeno qısey bıkero. Ma keye dı marda xo dı Dımli, pêrdê xo dı Kırdasi kısey kenê.
- Vanê, Dımli lehcey Kurdiyo. Pê ra tewr nezdiyê.
Çayci qedıxê verinan arêda, va:
- Ey mı rê mevajı. Şo pêrdê mı rê vajı.
***
Çaketçi Xelil dukanê xo vero ma tamaşe kerdê. Tutınrotoği destê xo ra o musna. Va:
- O zi Kırdasiyo.
Mı va:
- Ma ey ra zi pers bıkerê.
Çaketci weyna kı ma qalê ey kenê, hêdi hêdi ame ma het. Tıtûnrotoği va:
- Xelil, Dımıli û Kırdasi zey pêyê ya zi niyê?
Tıtunrotoği Dımli pers kerd. Xelili çiyê fe’hm nêkerd. Herunda xo dı vınderd. Mı Kırdasi ser çarna, va:
- Ew dibêje, Zazakî û Kurmancî dişibin hev an na? (Vano kı, Dımli u Kırdasi zey peyê ya zi niyê?)
Xelil no fın fe’hm kerd. Destê xo şana u va:
- Bêguman, ew yek in. Ti ferq di navbera wan de tune. Çend tîp ji hev cuda ne. (Helbet jûyê. Xo miyan dı ferq çınyo. Çend herfi ciyayê)
No fin mı Dımli pers kerd:
- Tı Dımli nêzane, tı seni zanê kı zey pêyê?
Fına fe’hn nêkerd. Cıwab nêda. Mışteriyê cı amey bi, ageyra dıkandê xo.
Tıtunrotoğ thayn fikirya. Çımê cı berqiya. Va:
- To di? Ekı Ewliya Çelebi ewro biro tiya u Xelili ra pers bıkero, o do vajo “Dımli u Kırdasi zey pêyê.” Ekı ‘Eli ra pers bıkero, o do vajo “ciyayê”. Sıfredê kami de ronişto se, inan ra çı aşnawıto se, ê yazı kerdê.
***
Şewra ez werışta u şiya sûkı. Sûkı miyan dı thayn geyraya, dıma şiya Tıtûnrotoği het. Ey çı waxt ez diya, hûwa. Mı va:
- Wa xeyr bo. Qey kar u gırwey to ewro rındo. Ri toyo hûweno.
Kursi musnê mı, va:
- Bê, roşı!
Destê xo hewada, ‘Eli ra çay waşt. Rıhûwayış pers kerd:
- Tı zanê, ewro kam ame?
- Kam?
- Merdımê to. Nıka abırya. Ez vana, qey tı raşt amey.
- Mı kes nêdi. Kam? Şerbetçi?
- Nê nê! Çelebi… Merdımê to Ewliya Çelebi ame. Thayn zi tıtûn herina.
No fın ez hûwaya. Mı va:
- Çırê nêbo. Hirêsey serrı dûri ra qalê “Kurdanê Zazayan” keno; ma, neşeno biro tıtûn zi bıherino?
‘Eli çay ardı u ma goştarey kerdi. Mı Tıtûnrotoği rê va:
- To pers bıkerdê: Dımli lehcey Kurdiyo ya zi niyo?
- Ma, pers nêkena?
- Sa va?
- Destê xo akerd. Dıma hêdi hêdi zey çepıki ard pêser u va: “Wınao. Zey pêyê. Qe ferq çınyo.”
Ma hûway.
Çayci ‘Eli zi hûwa.
Çaketci Xelili ma temaşe kerdê. Qısandê ma ra çiyên fe’hm nêkerd, hıma o zi hûwa.
_______
Evliya Çelebi ve Tütüncüm
Urfa’nın çarşısında tütün tezgahının yanında oturmuş, çayımı içiyordum. Tütüncü de müşterileriyle ilgileniyor, tütün tartıyordu.
Tütüncü, arkadaşımdı. Birkaç sene önce de Urfa’ya gelmiştim. Onu, o zaman tanıdım. Urfa’da böyle bir kaç arkadaşım daha var.
Fark ettim ki tütüncü, müşterileriyle başka başka konuşuyor. Kimiyle Dımli (Zazaca), kimiyle Kürtçe (Kurmanci), kimiyle Türkçe, kimiyle Arapça, …
Tütüncüm Sivereklidir. Kırk yıldır Urfa’nın çarşısında tütün satıyor. Kim gelirse, onun diliyle konuşuyor.
Aklıma Evliya Çelebi geldi.
Kendi kendime: “Dil üzerinde konuşmaya, türüncünün hakkı Evliya Çelebi’den fazladır. Evliya Çelebi dilbilimci değil, dili Osmanlıcadır. Bu yüzden Türkçe, Farsça, Arapça biliyor ama Dımli (Zazaca) Kürtçe (Kurmanci) bilmiyor. Halkı tanımıyor.” dedim.
Sordum:
- Sen dilleri biliyorsun. Söyle; Dımli (Zazaca) ve Kürtçe (Kurmanci) birbiri gibi midir, değil midir?
Tütüncü bana baktı, ellerini açtı, öyle kaldı. Ne sorduğumu anlamadı ve şaşkınlıkla:
- Başkadır. Aynı değildir. Farklı bir bir dildir, dedi.
- Ama aynıdır diyorlar. Hemen hemen birbiri gibidir, diyorlar.
Tütüncü sessiz, bana baktı. Devam ettim:
- Evliya Çelebi, dillerden bahsetmiş. Dımli’yi Kürt lehçeleri arasında sayıyor. Bir yerde de “Ekrad-ı Zaza” (Zaza Kürtleri) demiş.“Zazaca lehçedir” diyenler Evliya Çelebi’yi çok severler. Konu dil olduğu zaman mutlaka ondan da bahsederler.
- O dediğin, Osmanlı döneminde, Seyyah değil mi?
- Evet, odur.
- Bundan ne anlayacağız?
- Ben sana soruyorum.
Tütüncü ne diyeceğini bilemedi. Bir süre etrafı seyretti. Bir çocuk bisikletle geçiyordu. Çaycı, boş bardakları topluyordu. Çeketçi, dükkanının önünde oturuyordu.
Elini kaldırdı, çaycıdan çay istedi. Biraz sonra çaycı çayları getirdi. Tütüncü bizi tanıştırdı:
- Ali, Siverekli, Zaza. Yirmi senedir burada çay satar.
- Ona da soralım. Hele ne diyecek, dedim.
Tütüncü sordu:
- Ali, Zazaca ve Kürtçe (Kurmanci) bir midir, ya da birbirine yakın mıdır?
- Birbiriyle hiç alakası yok. Babam Kürt’tür. Annem Zaza’dır. Annem babamla Kürtçe konuşur. Çünkü babam Zazaca anlamıyor. Biraz anlasa bile konuşamıyor. Evde annemle Zazaca, babamla Kürtçe konuşuyoruz.
- Zazaca, Kürtçenin lehçesi diyorlar. Birbirine çok yakınlar.
Çaycı önceki boşları toplarken:
- Onu bana söyleme. Git, babama söyle, dedi.
***
Ceketçi Halil, dükkanının önünde, bizi izliyordu. Tütüncü, eliyle onu gösterip
- O da Kürt, dedi.
- Ona da soralım, dedim.
Ceketçi ondan bahsettiğimizi görünce, yavaş yavaş yanımıza geldi. Tütüncü:
- Halil, Zazaca ve Kürtçe birbiri gibi mi ya da değil mi?
Tütüncü, Zazaca sormuştu. Halil bir şey anlamadı. Yerinde durdu. Ben Kürtçeye (Kurmanci) çevirdim:
- Ew dibêje Zazaki û Kurmanci dişibin hev an na?
Halil bu sefer anladı. Elini sallayıp:
- Bê guman, ew yek in. Ti ferq di navbera wan de tune. Çend tîp ji hev cuda ne. (Elbette birdir. Aralarında bir fark yoktur. Bir kaç harf farklıdır)
Bu sefer ben Zazaca sordum:
- Sen Zazaca bilmiyorsun, aynı olduklarını nerden biliyorsun?
Yine anlamadı. Cevap vermedi. Müşterisi gelmişti. Dükkana geri döndü.
Tütüncü biraz düşündü. Gözleri parladı:
- Gördün mü? Eğer Evliya Çelebi bugün buraya gelse, Halil’den sorsa, “Kürtçe ve Zazaca birbiri gibidir” diyecek. Eğer Ali’ye sorsa, “Farklıdır” diyecek. Kimin sofrasında oturmuşsa, onlardan ne duymuşsa, onu yazmış.
***
Ertesi gün sabah kalktım, çarşıya gittim. Çarşı içinde biraz dolaştım, sonra tütüncünün yanına gittim. Beni görünce güldü.
- Hayırlı olsun. Sanki bugün işin gücün yolunda. Yüzün gülüyor, dedim
Kürsüyü (iskemle) gösterip:
- Gel, otur! Dedi.
Elini kaldırıp, Ali’den çay istedi. Güler yüzle sordu:
- Biliyor musun, bugün kim geldi?
- Kim?
- Senin adamın. Şimdi ayrıldı. Zannederim, rastladın.
- Ben kimseyi görmedim. Kim? Şerbetçi mi?
- Yok yok! Çelebi… Senin adamın Evliya Çelebi geldi. Biraz da tütün satın aldı.
Bu sefer ben güldüm.
- Neden olmasın. Üç yüz sene uzaktan “Zaza Kürtlerinden” bahsediyor. Gelip tütün de alamaz mı?
Ali, çay getirdi ve bize kulak kabarttı. Ben, Tütüncüye:
- Sorsaydın “Zazaca Kürtçenin lehçesi midir, değil midir?” dedim.
- Sormam mı?
- Ne dedi?
- Ellerini açtı, yavaş yavaş alkış gibi, üst üste getirdi. Ve “Böyledir. Birbiri gibidir. Hiç fark yoktur” dedi.
Güldük.
Çaycı Ali de güldü.
Ceketçi Halil bizi izliyordu. Konuşmalarımızdan birşey anlamadı. Ama o da güldü.
