1937-38 DÊSIM QETLO YA TERTELEO

1937-38 DÊSIM

QETLO YA TERETELEO

Xıdır EREN

1937-38 Dêsım sero zaf qesey vaciyay, zaf nustey nuşiyay. Taine vat “isyano”, taine vat “feodalizm tesfiya bi”, taine vat “Dêsım ağun ra, şêxan ra, sergerdan ra xeleşiya”, taine vat “aşirun jübini qır kerdêne, saiya dewlete ra haştiye amê Dêsım”, taine vat “No qetlo”. Qomê Dêsımi ki vat “No terteleo”. Mı ki vat, qeseyê ke doymê Dêsımi de amê vatene, inun a kişte de ronime, qeseyê ke zerrê Dêsımi de amê vatene, kılmek ra inan de nia derime. Raştia, no qetlo ya terteleo!?

Qezatanê a guni ra Ulus: “Dersim’in köyleri işgal edildi!”… “Sergerdelerin üzerine teyyarelerimiz ateş yağdırıyor”… “haydutların sığındığı yerler tamamen elimizde”… Ancia, İ.Sabri Çağlayangil vano ke; “Mağaralara iltica etmişlerdi. Ordu zehirli gaz kullandı. Mağaraların kapısından içeri. Bunları fare gibi zehirledi. Yediden yetmişe o Dersim Kürtlerini kestiler. Kanlı bir hareket oldu.”

Raştia, sıma vacê, kam kami zê merrun  qır keno? Kam senê ca “işğal” keno?

Waxtê de est biyo, çinê biyo. Jü caê est biyo. Mıletê a cay, i caun rê “Herdo Dewrês” vato. İ Herdê Dewrêşi ra, jü daypire waxtê ra tepia, tornanê xo rê qesey kena Vana; “Lao bıko, ma nia na hetê gabani de bime. Na het derime. Terefê emıni derim. Terefê Koê Werti de. Hetê Xaçeliye derime. A teref de adır vêseno. Nia kom. Zê cayê cüni. Ekê mılet nia gırê do jübin ra, adır no ver ra. O pêro mılet biyo, heni vêseno. Ma şim. Şime ke, no çıqa ekın esto, pêro vêsno. Hemo çi vêsno. Ne hemgêni vana, ne çiyê çêyi vana, ne emınun vana, pêro, hemu çi… Pêtagi-mêtagi adır no ver ra. Hemgên pêro zê lasêri şiyo …” *

Ancia na Herdê Dewrêşi ra daypirê da bine qal kena. Vana;

“Bıraê m’, sıma çı persenê! Awa ke ma diya, keşi nêdiya. Hetê ma'ê seri, pêro eskeri gureto. Nia hemu ca zê mılcorıki esker gırino. Pilanê ma, ‘se bıkerime, se nêkerime’ vati. ‘Dıde ra hirê ra a heti ser sêrê. Heta ke çheki erciyay.’ Vati, ‘tek tek bırcerê. Esker ra kes everde nêro war.’ Mağara ma teng verê çhemi dera. Çêberê xo’wo jü na heti ser, o bin hetê çhemi ser beno ya. Vati, ‘key ke esker na çêber ro kewt zere, domanu zerê çhemi fiyê. Pêroine çhem fiyê. Wa çhem bero.’ Heya! Pêroine çhem bero, vati. Çhem bero, daêna rındo. Qerar sanay cı. Bıneniya eskeri de zelemeliye biye berc. Cêni hebetu ra dest nane fekê ma ser. Kenime bımırim…” *

Herdê Dewrêşi ra jü khalo kokım verê locıne de nişto ro, zel fito xo dest, hetê ra wele têv dano, heto bin ra meymanê ke amê, ine rê qesey keno;

“Lolun ra zaf qır kerdi. Day bi arê zerrê jü çêyi. Waxtê cünu bi. Pêro kerdi bi têwerte. Zerrê çêyi heng u çeng bi. Pêro têzerre de bi. Pêro... Nia pırr! Kerdê zerrê çêyi… Muxtar qan biyo. Muxtari rê vatê, 'mıleti arê de'. Muxtar tenê hokımın biyo. Pêro hêgun de biyê. Heya. Heni nêbiyênê, zafeteni xeleşiyênê. Muxtari şiyo, pêro dê arê, ardê dewe. Mitralyoz sano ver. Muxtari lacê xo fito bınê çengê xo. Verê bani de adır fitê cı. Koliyê mazay zafê. Adır nia biyo berc. Biyê laceki ro, çengê muxtari ra kas kerdê, eştê zerrê adıri. Laceki dıma muxtari xo eşto zerrê adıri. Adır küno ban. Teko ke xo erceno teber, sanê mitralyozi ver…” *

Eskerê do danoğ qesey keno. (Mahmut T. 2. ordu, 6.kor, 41. tümen, 19. alay,  2. tabur, 3. bölük erlerinden Mehmet oğlu Mahmut, Kayseri, 1330 doğumlu)

“Ma rê vati, qe keşi wes meverdê. Ma sıfte şiyênê dewu, vatınê, "ma amayme ke sıma bıseveknime." Dıma, vatınê, "sıma rusnenime ğerb." Heta çhemê Muzıri berdınê. Naca de cêniy u domani cüamêrdan ra bırnênê yai kerdınê dı qelfey.  Sıfte qelfê cüamêrdu, dıma qelfo bin sanênê qersunu ver. Dewi pêro ma xo mabên de mıntıqa be mıntıqa bare kerdi bi. Reştêne kamci dewe, adır nênê ver ra, vêsnênê. Naxır, bıji, mêsın, pêro da arê, berd Xarpêt. İyê ke nêşkiyênê berime, kişti, adır na ver ra, vêsnay. Kesê do conde nêverda. Endera kemerê da tike nêverde.”**

Ca: Herdo Dewrês. Dewa Halvoriye. 14 Amnania Peyêne 1938. Vati, herb qeydiyo. Nıka mıleti danê arê, rusnenê ğerb. Waxtê surgınio. Halvoriye ra têde dê arê. Cêni, cüamêrd, zav-zêç. İnaê ke hêgun de, inay ki dê arê, ardê. 217 teni. Ardê serê arey. Jilê serê çhemê Muzıri. Aca de pêro sanê qersunu ver. Jil ro kerdê bın. Tek jü cêniye xeleşiya ra. A ki, dırbetın, kıncê xo fiyê lêa dare ro. Heni dare ro darde biya, xeleşiya ra. Zobi na dewe ra qulê dê Heqi nêxeleşiyo ra!..

Bado se bi? Se bıro? Domanê ke wayirê xo çinê ya ki zerrê bırri de, koun gerisun de, ma u piyê xo kerdo vindi, inay dê arê; dê subayu. Çêanê subayun de biyê pil. Zonê xo qesey kerdene cı rê kerdê tomete. Domani bêrıza mıleti dest ra guretê, her tek eştê caê.

Mılet ebe ni domanan’a zaf feteliya,  zafê ca ra pers kerdi. Kes cı rê derman nêbi. Taê xo na bado veciyay werte. Ne zon, ne zagon, ne ki itıqat mendo.

Ma, bado? Bado, inaê ke mendê, inay day arê, fiti zerrê vagonanê şiaun, sanay ra u olağanê ğeribiye. Dı bıray nêday jü ca. Mulxıt têde kerd vıla. Keşi kes nêdi. Keşi keşi ra xeberê nêgurete. Çenda u çend serri, welat ra düri, ma u pi ra, wa u bıray ra, der u cirani ra düri… Zafeteni qurbetiye de meraxan ra merdi. Mezelê xo sanay i caun. Mezelê xo ki ğerib mendi…

1. Ni Herdê Dewrêşi de kamo amo qır kerdene?

2. Ni Herdê Dewrêşi de iyê ke amê surgın kerdene, i cau de tıng-teyna mendê, roê xo kewto tenge, kamê?

3. Herdê Dewrêşi de kamci cay (caê kami), qesta kerdê mıntıqa memnuye?

4. Domanê kami ebe zor’a dê subayu?

5. Çênê kami ebe zor’a berdê Xarpêt de dê mekteb?

Ni terteley sero zaf qeydi bi. Hem iyê ke na therbe diya inu, hem ki iyê ke na therbe de biyê (eskeri), inu qesey kerd. Kıtabi nuşiyay. Hêkati nuşiyay. “Karvan” (Turan Fırat) be “Lorıka Domanu” de (Şahin Çiçek) iyê ke amê nustene, tı vana qesê eskerê Qeyserıci lacê Memedi Mamudiê.

Sıma vacê; no qetlo, ya tereteleo? Mıletê ma jênosid rê vano “TETELE”!.. Raştia, serba jênosidi senê kriteri morinê? PC’yo sıma ver de. Reyê nia derê, hela se vacino?!

* Özgür Fındık, Belgesel, Kırmızı Kalem (Qelema Sure)

** alevilerinsesi.eu cumartesi 3 mayıs 2025, “Dersim’de canlı namına hiç bir şey bırakmadık”