Qomanê Rocakewtene de Dewlete

QOMANÊ ROCAKEWTENE DE DEWLETE

                                         Xıdır EREN

Devlete sero taê reçe bıramime. Hele kude, çı vinenime, çı nêvinenime?

Na hetê rocawani de iyê ke dewlete sero nustey nustê (Platon ra bice heta F.Engelsi, ey ra bice heta V.İ. Lenini) inun modelê rocawani gore nustê xo nustê. Modelê rocawani be rozdayi ( Cuyayişê qomê ğerbi be qomê rozdayi) zê jübini niyo. Hama, çhepciyanê rocdayi/rocakewtene zêdire (belkia ke pêro) modelê rocawani gurêto, cat kerdo ke ey ser ra dewletanê rocakewtene doze kerê. Na dozkerdene ser ra ki rêçe bıramê. Veniyo ke, komelê ke sanê pê, rêça ke gurêta dê, pêro xeçe şiyê.  İsano ke verva dewlete komelu saneno pê, gune tewr sıfte dewleta ke verva cı vecino a dewlete çıka çıbalawa, çıton ama ronaine, nine rınd doze kero. Wendoğê ma zêdire dewlete ke vate, dewletê ke rocawan de niyê ro inu fıkırnenê. Çıko ke, rocawan be rocakewten de hekata dewletu zê jübini niya. Zobi zobinawa. Eke na nêzaniye, roca ewroene ki rınd nêna doze kerdene! “Qey no hende mılet hona rey dano ney” vanime, xo künime! Çıko, ez se vanu? Nıka na qesa xo taê araze keri.

Gunê verên de isanun mılko ke seroyê o mılk ebe hacetanê khanuna (ilkel) ramıtêne. Mılk rew ra biyenê feqır masul kêm dênê. Masulo ke cı ra cêriyenê keşi rê des nêdênê. Naê sero, qomun bar kerdêne, şiyêne caunê binun. Herdo ke ca verdiya, waxtê ra têpiya ke mılko ke ni herdi de amenê xo (reyêna amenê ramıtene), ya o qomo ke ê cay caverdê o qom têpiya peyser amenê aca, ya ki qomê do bin! Key ke no herd ancia rusqet ra kewtêne, no herd reyêna caverdiyene. Qomê ni herdi bar kerdêne şiyêne caunê binun. Çıko ke no herdo ke rusqet ra küno (kewno), nezdiyê ney de gune caê qıymetınê bakiri bıbê. Hem ki, isano ke ni dorman de inun rê zêde bêro ke ni qeseyê ke ma animê ra qıyemtê de ninun bıbo.

Na rirao ke Avrupa de cao ke rusqet ra kütêne, isananê a cay, ni herdi sero kes nêdene pitene, barê xo bar kerdêne şiyêne caunê binun. İnun zanıtêne ke ni dormun de caê thalê bakiri zafê. Reyêna ni herdi ser de aceraene fêl u emelê inun de çine biyê. İnun ra waxtê tepiya qomê do bin amêne, ni herdi sero ware guretêne.

Asya de hal u durum nia nêbi. Aca de herdê bakirê dewlementi zê Avrupa çinê bi. Mılko ke isani weyi kero teyna kişta çhemun, dere u derxanun de bi. Aca ra dot pêro herdo qır bi. Tey thabayê nêroyene. A rirao ke Asya de çımê qomun pêroine zuqara ni herdanê dewlementun de biyo. Ni herdun sero boyna goni rışiya. İsanê ke ni herdun seroyê, çı beno bıbo, nêtowre ke ni caun caverdê, sêrê caunê binun. Gune isanê ni caun, verva isananê teberi ni caun boyna bısevekno! Çheke xo dest ra romenero. Dewe ke, suke ke ni caun de saniyê pê, dorteniyê ni caun be dêsana munıtê. Destdariye da jübini, kütê têqewete ke ni caun sarê teberi ra qori kerê, bıseveknê. İsanê ke ameyê têare, kütê têqewete, i/ê isani benê jü qom. O qom ki gune ni herdi sero kamiya xo bêvêsaniye bıramo, pizê xo mırd kero. Çıko ke, isano ke nêşikiya ni caun caverdo, o nêşikinu ni caun de na herre bıaresno ya ki. Owo ke, zuqara ni hegun bıramo. Sebebê ney ki, isanê ke teber ra, iyê. Çıke, çımê inun boyna ni caun dero. Nêşikina ke nicaun caverde, sêre caê de bini. Ni caun ki taê bıaresne ra. Ni caun ra hatê ser şiyayne nê, tiya ke qe çımê xo ni caun ra mebırnêre ra. Tiya ke ni caun her deqa bıseveknê, qori kerê. A rirao ke, tiya ke çhekdar be, esker be. Herdê to “herdê dewreşi” bo. Postalê el u qomi ni herdun mekuyo. İsanê nacay pêro têqewete küyê, pêro pia herdê xo bıseveknerê. Keşi ni herdun mefiyê. Cokra, hên aseno ke, Asya de (rocakewtenu de) dewlete seveta ekonomi, seveta sosyali nê; seveta seveknaene, seveta qomanê teberi ama dêguretene. A rirao ke, Asya de kamci qomi ke dewlete sana pê, i qomi xo dest de çım verdo mılkê dorteniyê çhemun. Qewğeyê gırşi ni caun sero cêriyê de.

A rirao ke bara karakteri, dewletê Asya dewletanê Avrupa ra bırinê ra. Asya de dewlete zê yê Avrupa seveta ekonomi u sosyale nêaferiya. Asya de dewlete qırçımanê qomi ra cor dera. Caê ae qomi miyan de niyo! A sıtara serê qomiya. Wayirê hemu çiya. A ke nêbo, qom cêr ra cor, pêro piya qır beno. Kes leteyê nan nêvineno. Dewlete qatê qom de, hurendiya HEQİ dera. HEQ (dewlete), temsilkarê jübiyaena qomiyo, jübiyaena wayireniyo! Çıko ke HEQ be qomiya têdust de niyê. O qomi ra cor, caê berc dero. Çıke o bara ekonomi, bara sosyale nêaferiyo. O bara seveknaene, bara qomanê teberi aferiyo. Ni caun de dewlete “adkerdena qomi” ser nêniya ro. Kılmek ra ni caun de dewlete seveta zerrey nê, seveta yemê teberi naiya ro. Dewlete ke nêbiye, qom verva qomanê teberi bêwayir u bêkeso! Dewlete ni caun de a rirao ke küta thonê HEQİ.

Dewlete ni caun de hem mılkê xo sarê teberi ra seveknena, hem ki dere u derxaneyê ke dormê mılki de inun ısla kena, bendun vırazena, mılki sero çık-çıton ramino plan u programê ey vırazena; kar u gurê qomi beli kena (Cokrao ke dewleta ni caun hên feodalizmo ke vacino, ebe ey ra nêna doz kerdene). Daêna zêde masul vecena, no masulo ke zêde vecino ey ki kara ke dewlete cêna de, isanê ke ni karun de gurine, çhekdaranê dewlete ra bicê, heta bürokrasi u xızmetkaranê dewlete mesrefê pêroine sero morena. Ercena ğezna xo.

Rınd ke nia daiya vênino ke, Asya de kamci ca de ğezna dewlete esta, nezdiyê ğezna dewlete de jiar u diyargey (cae ibadeti) estê. Çıke, kamê ke çêberê dewlete ra yemê zerrey derê inun be isananê itiqatiya (din adamları) mulxıtê dewlete. Gıredaiyê paga HEQİyê. Ninun ra ber, paga HEQİ de qısımo hirêyen ki dezgeyê. Çıke dezgey ke xızmeta dewlete derê.

Asya de na rirao ke dewlete HEQA, dewletê PİYA, dewletê SITARA serê qomiya. Ae ra PERSÊ nêbeno!

Qomanê Asya de dewletanê khanun de idarekarê dewlete be pir u rayberê itiqati jüyê. Ninun ro ke rınd nia diya vênino ke, din (borzalê itiqati) be dewleta jüyê. Qomanê Asya de kamiya qomi bara siyaseti be eskeriye (seveknaene) ebe dewleta, ideolojiyê xo ki ebe diniya (itiqat’a) yeno temsil kerdene. İdarekerê dewlete i gunun de cat u cedelê xo kar u gurê rocaney ra bırno ra, ey sero muskıto. Cat u cedelê xo veto qatê asmêni. Xo wayirê herd u asmêni muskıto. Çımê qomi de xo kerdo wayirê sırri. O hem idarekarê dewleto hem ki ustına herd u asmeniyo! O, XIZIR be xowo. Qomanê Asya de seveta herd u mılkê xo qori kerdene (seveknaene) cengê ke veciye, ni cengun qom ardo têare; mılko ke biyo qır u gort, gorte ke vecinê cı rê awi pêda kerdene, bendi-way-olxi vıraştene seba ninun pêroine têdestdaena (destdariya) qomi ni caun de dewlete aferna. Rusqeto ke küto qomi, bara kamiye cao ke qom reşto cı sebebê xo, xo qomanê yemê teber ra seveknaene ra pêda biyo. Çıke, qomo ke küno ceng, eke no ceng seveta newi caun xo dest viyarnaene nê, seveta herdê xo qori kerdeneo. A rirao no ceng, cengê bin ra vurino. Karakterê ni cengi de cae xo dest viyarnaene, aca talan kerdene (sak ser ra kerdene)çina. Karakterê ni cengi de herd qori kerdene esta. A rirao ke na hal u durum de seveknaene teyna be cenga nêbena. Yane, ebe cenga nêcêrina dê, nêqeydina! Avrupa de destananê Homeros de vinenime ke çül çhekdar u serdarê gırşi ceng ra ravêr bo, bado bo, têdeyê xo şüaneyê. Ewro naca, meşte caê de bini derê. Asya de qomo ke ebe cıta kamiya xo rameno o qom, zuqara cengi miyan dero. Ceng hiyerarşi wazeno. Bêhiyerarşi ceng nêbeno. Çiyo ke qomi pêro aleqader keno, cedeleo ke ebe qomiya qerar saniyo cı, seveta ni cedelun cemat daiyo arê, no cedeleo nianên mutlaq mekanizma idarekariye, bınê na idarekariye de ki qomo ke dest do jübini ey wazeno. Eke seveta seveknaene qomi têdest nêdênê na dewlete ki nêaferiyene. Na dewelete ke nêaferiyene, seveknaene mal u mılki ra dot, qom nêşikiyêne ro ni mılki dero ki. A rirao ke gune qom dewlete caê berci de bicêro, ae çımê xo ra zaferi bısevekno. Aê veco qatê asmêni, qatê jiar u diyargey. O ke a hênda qatê jiar u diyargey dera, gereko wayirê jiar u diyergey idarekarê na dewlete be. Ya ki idarekarê dewlete rae ramıtoğ be. Wayirê raa Heqi be. Sırrê Xızıri idarekarê dewlete de bo.

Karê çhekdariyne ra ber, karê dewleto bin ki mılk seveknaena, mılki sero cıtkariye mıqerrem guretena. İtiqat ki cat keno ke qom têarede bımano. Leyê nae de nia danime ke itiqat ki zê dewlete cat keno ke mılki sero cıtkariyne mıqerrem bo, qom masül zêde bicêro. Waxto ke laser ama mılk ra isan nêşikinu thabayê bicêro. Thaba guretene ca verdime, mılko ke esto o ki dest ra vecino, sono. Na sevet ra ki, itiqat xo çarneno asmên, astarun ro nia dano. Cat keno sırrê asmeni (astarun) kışf kero. A rirao ke gunê verên de Astroloji be itiqatiya biyê têmiyan ra. Wayirê zaniyê itiqati tı nia dana ke wayirê zaniyê astrolojiyey ki! Endera hata na roce, hona asmên bara itiqati caê berc dero!..

Se ke cor qal ama ra ke, destananê Homeros de qomıtan ya ki idarekarê cengi waxto ke ceng qeydiya cêreno şüaneyna xo. Waxtê ceng de kesê ke yenê mevkiyê qumandanine heni xo ser qomıtan nêbenê. No be qerarê cematiya beno. Yane ebe usulê demokrasiya beno. Cengê ke seveta caê xo dest viyarnaene cêrinê dê omrê (menzilê) i cengun ki omrê qumandaniney ki zêde nêbeno. Çıko ke qomo ke seveta xo seveknaene ceng dero, cengê i qomi mıqerremo. Qomo ke herdê (jü herdi) sero mıqerremo, cıtkariyne keno, gune i qom de eskeriye bo, qumandaniyne bo, idarekariyne bo, yane kılmek ra “dewlete” gune mıqerrem bo. Hacetê (alet edavati/çheki) cengê xo seveknaene, roca cengi de hacetê ke vêrnê xo dest i niyê ke, roca ke ceng qeydiya ki xo dest ra roniyê! Gune isan boyna qaytê inun bo. İnun thuz kero, sane kero, pak pêbicêro. Qomo mıqerrem zê qomê ekradi ko be ko, deşte be deşte, ware be ware, gaban be gaban nêfetelino. Roca ke ceng bi a roce esker, roca ke ceng qeydiya mal u melati dıma niyo. Qomê mıqerrem de taê keşi faaliyetê ekonomi ra künê düri. Ceng bıbo nêbo, inay faaliyetê eskeriye (çhekdariye) miyan derê. Yanê inay cıtkar, zenaatkar, şüane ya ki çiyê do bin niyê. İnay çhekdarê, eskerê. A rirao ke gune çhekdariye de nam bıde. Ebe ni nam u sefkaniye çhekdarun miyan de hiyerarşiye naino (nino) ro. Endi naca de ki idarekariye esta. Na idarekariye ki hên zê qomanê ğerbi ebe cemata, usulê demokrasiya nêbena. Menzilê ney menzilê do dergo. Cat u cedeley miyan de yeno ra. Keso ke serdar bo, cat u cedeley miyan de beli beno. Qom pêro ki serdariya ey qebul keno. Bınê perranê ey de yeno têare. O hem dewlete be xowo, hem ki suretê Heqiyo ke amo war herdê dewreşi o be xowo! Hem owo ke biyo serdar o, hem ki a dewleta ke naiya ro qatê HEQİ dera. Ey rê ya ki ae (dewlete) rê qeşiyê nêvacino. Heq fekê isani keno çewt! Hal ke nia bi, henda idarekari idare sero “tekel” nanê ro, aca vêrnenê xo dest, cat kenê ke reyêna dest ra meveciyo. İ ki aca de caê xo kenê mıqerrem. Verva qomanê mezepotamya be fıratê corên de Yunan, verva Çin de ki qalê demokrasiyê Tırki na ri ra yeno ra!

Waxto ke hona newi ni dewletê Asya naine ro, a taw cuyayişê dini (raa itiqati) qomi sero biyê. Key ke dewlete, çhekdariye, idarekariye biye mıqerrem, a taw cuyayişa itiqati biye dı letey. Heq be Heq (sırr/qutsi) nêbiyayê (Kutsal ve kutsal olmayan)!

Qomanê Asya de dewleta ke seveta cenganê mılkê xo seveknaene aferiya, a dewlete çıqa ke menzilê ni mılki kerdo derg hende ki menzilê xo biyo derg. Menzil çıqa ke biyo derg dewlete hendi biya wayirê sırri (biya qutsi), hende ki qomê xo ra küta düri. Waxtê do henên amo ke, seveta itiqati qom be dewleta jübin ra bıriyê ra. Cao qutsi (caê sırri) yê dewleto, yê idarekaranê dewleto. İ wayirê wayiriyê. Qom turabê verê çêberiyo. Qom wayirê sırri niyo. O, caê de Kırmanco bêkes, caê de Kurrmanco bêkes, caê de Kırdo bêkes, caê de Zazao, Tırko, Farışiyo, Moğolo bêkes, caê de Hinduyo bêkeso… Çıke cat u cedelê ey catê do qutsi niyo. O cıte rameno, mal weyi keno, sımser-torcên, zengel … uçb vırazeno. Ni cati catê de qutsi niyê. İdarekariye fıkr u borzal wazena. Fend u ilim wazena. Zani wazena. Keso ke wayirê zaniyo o wayirê wayiriyo, wayirê sırriyo, o qutsiyo! Roc be roc vênino ke jüanê dewlete be jüanê qomiya ki jübin ra beno cia, vurino. İdarekarê dewlete roc be roc xo qomi ra bırnenê ra, qom ra berc cênê. Qomi xo ra nêkenê nezdi. Zaniyê xo, wayireniya ilm u feni qesbende fiti çımanê qomi ra ke qomi çêberê dewlete ra dür bicêrê. Jüanê Sumeriyo merdê, Mezopotamya, Fıratê cori be Iraqê ereb de bi jüanê dewlete be jüanê itiqatiya (Heta ni nezdiyu Latinki Avrupa de na işleg/rol de bi). Qom de ke her kes wayirê jü kar u gurey bi, i kar u gurey de bi usta; qom pede bi qelfe u qelfe. Pede jübin ra biriya ra. Hiyerarşi ama hure. No hiyerarşi henda kamiya xo famê qomi sero ra nê, şeririyne be raa itiqati ra cêno. İdarekariyna zaniyê dewlete terefê qomi ra qey bêro zanayne, gune no zani imanê qomiya paun fındero, beso. Çıke no zani, zanyê do qutsiyo. Ney rê imanê qomi lazımo. Gunê qom bêiman mebo. Ebe dewleta, ebe idarekaranê dewlete ra iman bıkero. İmanê xo mıqerrem bo!..